Osmanlı'da Eğitim

“Osmanlı Kültür ve Medeniyeti Konu Anlatımı ” yazımıza Osmanlı Eğitim sisteminden devam ediyoruz.

Osmanlı kültür ve medeniyeti içinde eğitim çok renkli ve çeşitli bir şekilde yer almaktadır. Sıbyan mektebi, enderun mektebi, azınlık okulları ve medreseler eğitimi oluşturmaktaydı.

Sıbyan Mektebi

Osmanlı Devleti’nde eğitimin ilk basamağı Sıbyan mektepleri yani mahalle mektepleridir.

Her mahallede caminin yanında bulunan bu eğitim kurumlarından herkes yararlanırdı. Bu okullarda Arap alfabesi, sureler, dini bilgiler, okuma ve dört işlem öğretilirdi.

Mektebe gitmenin zorunluluğu yoktu.

II. Mahmut zamanında ilköğretim zorunlu hale getirildi. Tanzimat Dönemi’ne kadar Sıbyan mektepleri görevlerini devam ettirdi. 1839 Sıbyan mekteplerine dokunulmadan İptidai denilen ilkokullar açılmaya başlandı.

II. Meşrutiyet Döneminde Sıbyan mekteplerinde iyileştirme yapıldı. Maarif Nezareti kendine bağlı ilkokulların sayısını arttırmaya başladı.

1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi’ne göre ilköğretim 12 yaşına kadar bütün çocuklar için zorunlu oldu (Sadece İstanbul halkı için).

Tanzimat Döneminde açılmaya başlayan bu yeni okullarda ders veren erkek öğretmenlere muallim, bayan öğretmenlere de muallime denildi.

Enderun Mektebi

Saray bölümünde ele aldığımız Enderun bölümü eğitimin de yapıldığı bir yerdi. Bu okulun temel amacı devlete devlet adamı ya da yönetici sınıfı yetiştirmektir.

Bu okula ilk dönemler devşirme sistemine bağlı olarak yetiştirilmiş olan gençler alınırken daha sonraki zamanlarda Türk ve Müslüman çocuklarda alınmaya başlanmıştır.

İlk defa II. Murat zamanında Edirne Sarayında kurulmuştur. Fatih Sultan Mehmet döneminde İstanbul’da Topkapı Sarayında açılmış ve geliştirilmiştir.

Dini ve pozitif bilimler ile ilgi ve yeteneklere göre çocuklar eğitilirdi. Sanat ve saray hizmetleri de öğretilirdi.

Enderun’u bitirenler zaman içinde tecrübe kazanarak Beylerbeyi, Sancakbeyi, Vezir ve Veziriazam makamlarına kadar ulaşabilirlerdi.

Askeri Eğitim

Savaşlarda esir alınan genç ve sağlıklı olanlardan beşte birini kapıkulu askeri olmak üzere alınıyordu. Bu çocuklar Pençik adı verilen defterlere kaydedildiğinden, bunlara Pençik oğlanı denirdi.

Ayrılan bu esirler Türk Müslüman ailelerinin yanında Türk – İslâm kültürüne bağlı olarak yetiştirilip Türkleştirilirlerdi.

Devşirme işi tamamlanınca acemi oğlanlar ocağına gönderilir. İlk askeri eğitimini aldıktan sonra kapıkulu ocaklarına dağıtılırlardı.

Medrese Eğitimi

Osmanlı’da eğitim ve öğretim etkinliğinin yapıldığı en temel kurum medreselerdir.

Medreselerde yetişenler devlet yönetim kadrosunda yer alan İlmiye Sınıfını oluşturuyordu. Şeyhülislam, Kazasker kadı ve müderris medrese mezunlarıdırlar.

Medrese öğretmenlerine Müderris, yardımcılarına muid öğrencisine molla, softa, danişment denilmiştir.

Medrese giderleri vakıflar tarafından karşılanmıştır.

İlk Osmanlı Medresesi olan Orhaniye Medresesi Orhan Bey zamanında İznik’te açılmıştır.

Osmanlı medreselerindeki ilk müderris Davud-ı Kayseri’dir.

Fatih Sultan Mehmet zamanında İstanbul’da Sahn-ı Seman Medresesinde pozitif ve dini ilimler okutulmuştur.

Kanuni Sultan Süleyman zamanında açılan Süleymaniye medreseleri üniversite niteliğinde çağın en üst seviyesindeydi.

İlerleyen yıllarda Beşik Ulemalığı sisteminin getirilmesi, liyakatsiz kişilerin müderris olması ve medreselerde pozitif bilimlerin okutulmasının bırakılması medreselerin bozulmasına yol açmıştır.

Mesleki Eğitim

Loncalar mesleki eğitimde önemli rol oynamıştır. Türkiye Selçuklu Devleti’nde esnaf teşkilatı olan Ahilik, Osmanlı’da Lonca teşkilatı olarak devam etti.

Ahilik veya lonca sanat okulu düzeyindedir. Usta – çırak ilişkisiyle meslek eğitimi verilirdi.

Loncalar üyelerine mesleki bilgi ve eğitim verirdi. Teşkilata alınanlar, teşkilatın eğitim öğretim kurallarına uyarak çıraklıktan ustalığa kadar yükselirdi. Ustalık belgesini almaya icazet denirdi.

Azınlık Okulları

Osmanlı egemenliğinde yaşaya milletler dinlerinde olduğu gibi eğitim konusunda da özgürdürler. Kurdukları okullarda Osmanlı’nın hiçbir denetimi yoktu.

XIX. yüzyılda Osmanlı Devleti’nde İngiltere. Fransa, Almanya, İtalya, Avusturya, Amerika Birleşik Devletleri ve Rusya çeşitli bölgelerde okullar açtılar. Bu okullar aracılığıyla kendi dil, din ve kültürlerini yayarak siyasi nüfuslarını arttırmak istediler.